जिद्दीले जन्मिएको एउटा कलाकार

फेसबुकमा दैनिक हजारौं पोष्ट हेरिन्छन् । कति पढिन्छन,कतिको वास्तै गरिदैँन् । आज यस्तो पोष्टको चर्चा गर्दैछु जुन मेरो यो आलेख तयारको मुख्य स्रोत बन्यो ।

उनले बनाउँदै गरेको मूर्ति र चित्रकलाको फोटो पोष्ट गरेका थिए । त्यसले कलाको महत्व त झल्कन्थ्यो नै त्यसमा उनको लगाव, संघर्ष र व्यवसायिक झुकाव पनि उत्तिकै थियो । मैले जान्न चाहें ।  तुरुन्त फेसबुक म्यासेन्जरमा  टेक्स गरे, उनी मन्जुर भए । लोकेशन दिए– काठमाडौं ढुङ्गेअड्डा ।

१५ दिनपछि म उनको ढुङ्गेअड्डास्थित डेरा पुगेँ । अग्लो कद, पातलो शरीर, लामो कपाल यो हुलिया त मैले सञ्जालमै देखेको थिएँ । यी युवा कलाकारलाई ठम्याउन गाह्रो भएन् । उनले आफ्ना सिर्जना देखाउँदै भन्न थाले ‘मान्छेलाई दुःख पर्छ । अभाव हुन्छ । छटपटी हुन्छ । के गरूँ–गरूँ जस्तो लाग्छ । अनि म यी चित्रका साथ उपस्थित हुन्छु ।’

उनी हुन् नुवाकोटका कलाकार देवेन्द्रप्रसाद पाण्डे । २०४३ साल साउन १३ गते जन्मिएका पाण्डेको परिचय फेरिएको छ, उनी युवा कलाकारका रूपमा परिचित छन् अहिले । तीन दशकको जीवनमा उनले थुपै्र आरोह–अवरोह भोगेका छन् ।  परम्परागत पढाइले उनलाई असफल घोषित गर्दै गर्दा उनको सिर्जना अर्थात कलाकारिताले उनलाई ख्यातीको चूली चढाउँदै छ । पाण्डेले कलाकार बन्न गरेको संघर्ष उनकै शब्दमाः  

कलाप्रति आकर्षण

म सामान्य किसान परिवारमा जन्मिएँ । सरकारी स्कूलको पढाई त्यसमा पनि ध्यानै नदिने ।  कक्षामा अन्तिम बेच्नमा बस्थे । सरले उता पढाउँदा यता कपीमा चित्र उतार्थे । कहिलेकाही सरले पढाउँदै गरेको चित्र समेत उतार्थे । देख्यो भने पिटी हाल्थे लुकाएर बस्ने गरिन्थ्यो । कक्षा दुईमा पढ्दा पहिलोपटक मान्छेको जीवनचक्रको चित्र कोरेँ । त्यतिबेला देखि चित्रप्रति आकर्षित भएँ । कालिमाटी ल्याएर चराको, भगवानको मूर्ति बनाएँ । गाउँमा एकजना दिदीले रातो माटोमा ताराहरू राखेर मूर्ति बनाई रङरोकन पनि गर्नुहुन्थ्यो । म ३/४ कक्षामा हुँदा उहाँले मूर्ति कोरेको देखेँपछि म कलाप्रति झन  उत्साही भएँ ।

नुवाकोटको देवीघाटमा पृथ्वीनारायण शाहको मूर्ति छ । त्यो मूर्ति चर्चित चित्रकार अमर चित्रकारले बनाउनु भएको निकै पछि मात्र मैले थाह पाएँ । म सधैं त्यो मूर्ति नियाल्थे, नजिकै गएर सुमसुम्याउथे  । कसरी यस्तो मूर्ति बनाए होलान भनेर कल्पना गर्थे । आफूले पनि यस्तै बनाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने मनोभावमा डुब्थे । सुरक्षाको दृष्टिले पछि सेनाले सर्वसाधारणलाई मूर्ति नजिक जान रोक लगायौं । तै पनि म लुकिलुकी मूर्ति हेर्न जान्थे । सेतो कागज देख्यो कि अरुले अक्षर लेख्न थाल्थे म चित्र । दशैं, तिहार, पर्व आए कि शुभकामना कार्ड बनाउने साथीहरूको लाइन । चित्रमा मात्रै ध्यान दिंँदा पढाईमा कमजोर भएँ । चक काटेर साना–साना टुक्रा बनाइथ्यो । चकमा पेनले कोतरेर शिवलिङ्ग पनि बनाएँ । रूखको चोप निकालेर, सेतो माटो मिसाएर कलर बनाइथ्यो । अंगारको कालो बनाएर कालो रङ बनाइन्थ्यो । कलर किन्ने पैसा हुन्थेन । घरेलु सामाग्रीको रङ बनाएर चित्रमा प्रयोग गर्थें । यिनै हुन मेरो सिकाई पेन्टिङका आधारभूत रङहरू । रङको संसार बुझ्नै गाह्रो,बुझेपछि छोडने गाह्रो ।  

 पुरस्कार ऊर्जा

विद्यालय स्तरीय,जिल्ला स्तरीय विभिन्न चित्रकला प्रतियोगिता भइरहन्थे । त्यसमा सहभागी हुनु मेरो नित्य कर्म जस्तै हुन्थ्यो । एक पटक नुवाकोटमै एउटा जापनिज स्कुलले आयोजना गरेको जिल्ला स्तरीय चित्रकला प्रतियोगितामा म प्रथम भएँ । कलर र कापी पुरस्कार पाएँ । पाहिलो पुरस्कार म बिर्सन सक्दिन् ।  त्यो बेला मैले प्रकृति,मन्दिर र घरको चित्र बनाएको थिएँ । काठमाडौंबाट आएका नातेदारले मेरो चित्र देखेर प्रोत्साहन स्वरूप पचास रूपैयाँ दिनुभो । मेरो खुसीको सिमा रहेन् । आखिर मान्छे खुसीकै भोको हुँदोरहेछ जस्तो लाग्यो । साना–साना खुसीमा रमाउनु पर्ने बोध भयो मलाई । उनै नातेदारले मलाई ललितकला क्याम्पसमा पढ्न सल्लाह दिनुभयो । मलाई ललितकलाबारे थाहा थिएन् । त्यसपछि दिमागमा फनफनी घुम्न थाल्यो ललितकला । यो २०५८ सालतिर हो ।  एसएलसी सेन्ट अप ‘टेस्ट’ परीक्षाको तयारी गर्दै थिएँ । राजा वीरेन्द्रको वंश नाश भएको दरबार हत्याकाण्डको सनसनीपूर्ण खबर जताततै फैलियो । एसएलसी परीक्षा नै अब नहुने हल्ला चल्यो तर, पछि परीक्षा भयो । म त्यही बर्ष एसएलसी पास भएँ । त्यसपछि काठमाडौं आए र ललितकला क्याम्पसमा अध्ययन गर्न थालेँ ।

प्रवेश परीक्षामा फेल हुँदा...

ललितकला क्याम्पस पढने धोको लिएर म गाँउबाट काठमाडौं छिरेको थिएँ । कलाकारिता पढने ठूलो इच्छा थियो । तर,आइए पढन पनि त्यतिबेला प्रवेश परिक्षा दिनुपर्ने व्यवस्था थियो । मलाई कलकारिताको सैद्धान्तिक ज्ञान थिएन । थियो त केवल इच्छा कलाकार बन्ने । ललितकलामा प्रवेश परीक्षामा फेल भएँ । धेरै नमज्जा लाग्यो । सोचें अब कलाकार बन्ने बाटो बन्द भयो । तर,म त्यतिकैमा हिम्मत हार्ने मान्छे थिइन् । यता प्रवेश परीक्षामा पास नभएपछि म व्यवस्थापन विषय आईकम पढन पुगेँ । पढ्दा दिमागमा सधैं चित्रकलामात्रै घुमिरहन्थ्यो । आइकम पास भएँ ।

फेरि ललितकलामा पेन्टिङकै विषय लिएर पढ्न गएँ । त्यतिखेर भने प्रवेश परीक्षा पास गरेँ । भर्ना पनि पाए । घरबाट यो विषय नपढ्न भनेर चर्को दवाब आयो । काठमाडौंकबाट छुटाएर घर लगें । नुवाकोटमा एक महिना बसें । घरमा पनि चित्र बनाउन छाडिन् । काठमाडौं फर्किएँ । घरबाट विविएस पढ भनेर पठाए । तर, मैले ललितकला रोजें । कलाकारिता पढन थालेको खबर थाहा पाएपछि घरबाट ‘आर्थिक नाकाबन्दी’ लाग्यो । अनि संघर्षको फेज आयो । आफ्नो रोजाइँको नराम्रो फल मिल्या मलाई घरबाट । तैपनि आफ्नो लगावमा म रत्तिभर विचलित भइन् । सिक्दै गए,  दुःख भोग्दै गए समय बदलियो,मान्छे बदलिए अहिले घर परिवारले पनि ठिकै बाटो रोजेछ भन्छन् ।    ललितकलामा चार आईए वर्षे पढें । त्यसपछि स्नातक । कोर्ष अुनसार त्यतिबेलासम्म मैले ८/९ ओटा मूर्ति बनाएँ । स्नातक पास गर्न सकेको थिइन । अंग्रेजी ब्याक लाग्यो । त्यो वीचको समयमा मलाई पूर्ण वनिम दाईले बोलाउनुभयो । उहाँको स्टुडियोमा गएर काम गर्ने अवसर पाएँ । उहाँ ठूल्ठूलो मूर्ति बनाउनुहुन्थ्यो । मलाई उहाँकै प्रोजेक्टमा मोरङ गएर पनि मूर्ति बनाउने ठूलो मौका मिल्यो । यसले मेरो जीवनमा ठूलो फड्को मा¥यो । त्यस्तै म निर्भाना आर्ट ग्यालरीकी दिदी बिआर श्रेष्ठलाई कहिल्लै विर्सन्न । उहाँले गर्दा नै म कलामा अघि बढेन सकेको छु । नत्र अघि बढ्न सक्दैनथें होला । 

चीन अध्ययन यात्रा

व्यवसायिक कलाकारितासँगै अवसरका ढोका खुल्दै गए । मलाई छात्रवृत्तिमा पढनका लागि चीन जाने अवसर मिल्यो । क्याम्पस प्रमुख विपीन घिमिरे सरले मलाई थप अध्ययनका लागि चीन जान सुझाव दिनुभयो । यो कला करियरमा ठूलो अवसर थियो । चार वर्ष फुल स्कलरसिपमा अध्ययन गर्न  चीन गएँ । मेरो सिकाईको दायरा अझ फराकिलो भएको अनुभूत मैले गरे । साथै सिकाई कहिले पूरा नहुने अनुभव पनि भयो मलाई । २०६८ सालदेखि मैले व्यवसायिक कलाकारिता थालेँ । सरोज साथीसँग मिलेर ठमेलको व्यापारीको मूर्ति बनाइयो । किराँती धर्म गुरु फाल्गुणान्दको मूर्ति बनाएँ । यलम्बर र पोखरामा बुद्धको मूर्ति बनाइयो । मोरङमा गएर उद्वृत मूर्ति बनाउने काम गरियो प्रोजेक्टमा तर यो प्रोजेक्ट सफल हुन सकेन् ।

सफल बन्न लगनशीलता

जुन सुकै पेशा व्यवसायमा पनि सफल हुनका लागि मिहेनतका साथै लगनशीलताको खाँचो हुन्छ । चित्रकला अपवाद हुनै सक्दैन । अहिले म जे छु त्यो कलाले नै गर्दा हो । ललितकलामा म नगएको म कहाँ हुन्थें मलाई थाहा छ्रैन् । कलामा लाग्न ‘प्यासन’ हुनुपर्छ । लगनशील हुनुपर्छ । आफूलाई बुझ्न सक्नुपर्छ । ज्ञान हुनुपर्छ । एउटा सफल चित्रकारमा उसको मनमा लागेको कुरालाई प्रष्ट रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्नुपर्छ । म के गर्दैछु भनेर वर्णन गर्ने क्षमता हुनुपर्छ ।

कला बुझ्ने कोही भएनन्

नेपाल कला संस्कृतिको धनी देश हो । त्यति मात्र होइन नेपालले कलाबाटै राम्रो आर्थिक उपार्जन पनि गर्न सक्छ । तर, कलाको महत्व बुझ्ने कोही पनि भएनन् । न सरकारमा बसेका मान्छेले बुझछन् न त अन्य नीति निर्माताले नै । यहाँ अधिकांश मानिसहरू मध्ययम वर्गीय छन् । महंगो चित्र किन्न आर्थिक अवस्था छैन् । सौखिनहरूले मात्रै चित्र किन्छन् । जोसँग कला सम्बन्धी केही न केही ज्ञान  हुन्छ । कलाको महत्व नबुझेको मान्छेले चित्र किन्दैनन् । कला भनेको एउटा सौन्दर्य हो । कलामा सौन्दर्य हुनुपर्छ । सौन्दर्य नभए कला, कला नै हुँदैन् । कलाको अध्ययन सौन्दर्यशास्त्रले गर्छ । त्यस्तै नेपालमा राजनीति तर्फबाट धेरै मूर्तिहरू बनेका छन् । जस्तै : पृथ्वीनारायण शाह देखि विपी कोइराला, गणेशमान सिंह, मदन भण्डारी, मनमोहन अधिकारी आदि सम्मका बनेका छन् । नेपालमा परम्परागत मूर्तिकला पाटनले धानेको छ । मूर्तिकलाको प्रगति हुन बाँकी नै छ । राम्रा मूर्तिकार भएपनि मुलुकले चिनेको छैन ।

प्रस्तुतिःरमेश दवाडी